Türkiye, doğalgaz hub’ı ve gaz ticaretinin merkezi olabilir mi?

Türkiye, epey zamandır enerji alanında hub (ticaret merkezi) olmayı arzulayan bir ülke. Bu nedenle de Putin’in 12 Ekim 2022’de Türkiye’de bir doğal gaz hub’ı kurulması teklifine sıcak baktığını açıkladı.

Türkiye, uluslararası doğal gaz projeleriyle bölgedeki enerji arz güvenliğine katkı sağlarken, doğal gazın ticaretinin yapıldığı ve fiyatının belirlendiği bir merkez haline gelmek üzere çalışmalarını hızla sürdürüyor.

Rusya'nın doğal gazını dış piyasalara ihraç edebilmek için Türkiye'de bir gaz merkezi kurulmasına yönelik teklifi sonrası söz konusu çalışmalara ilişkin yol haritasının yıl sonuna kadar netleşeceği açıklandı.

Rusya Devlet Başkanı Putin; "Türkiye'nin doğalgaz altyapısı önemli bir potansiyele sahip. Kurulacak doğalgaz merkezinde ticaret için elektronik platform gelecek aylarda kurulabilir. Avrupalı tüketiciler için doğalgaz fiyatı büyük oranda Türkiye'deki merkezde belirlenecek." dedi.

LNG ve depolama tesisleri, doğal gaz arz güvenliğinde kilit önemde. Doğal gaz arz güvenliğinin ve kaynak çeşitliliğinin sağlanması açısından hali hazırda tüm dünyada yaşanan doğal gaz krizinde önemi daha net şekilde anlaşılan LNG altyapısında Türkiye avantajlı konumda bulunuyor.

Türkiye, mevcut durumda toplamda 7 uluslararası doğal gaz boru hattı, 2'si yüzer depolama ve gazlaştırma ünitesi (FSRU) olmak üzere 4 LNG tesisi ve 2 yer altı doğal gaz depolama tesisiyle güçlü bir altyapıya sahip bulunuyor.

Uluslararası projelerden TürkAkım, Rusya'nın Anapa şehrinden Kırklareli Kıyıköy'e uzanan 930'ar kilometre uzunluğundaki iki deniz hattından oluşuyor. Hatlardan biri Türkiye'nin ulusal şebekesine bağlanırken, diğeri Türkiye'den transit geçecek gazın Avrupa'ya taşınmasını sağlıyor. Her bir hattın yılda 15,75 milyar metreküp gaz taşıma kapasitesi bulunuyor.

Azerbaycan gazını Türkiye ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştıran Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) hali hazırda 6 milyar metreküpü Türkiye ve 10 milyar metreküpü Avrupa olmak üzere yıllık 16 milyar metreküp gaz taşıyor.

Kapasitesi 32 milyar metreküpe kadar artırılabilecek şekilde tasarlanan TANAP'ta kapasite artışının gerçekleştirilmesine ilişkin karar alındı ve bu yöndeki çalışmaların başlaması bekleniyor. Gürcistan-Türkiye sınırında Posof'tan başlayan TANAP, 20 il, 67 ilçe ve 600 köyden geçerek Yunanistan sınırında Avrupa ülkelerine gaz iletimi yapan Trans Adriyatik Boru Hattı'na (TAP) bağlanıyor.

Türkiye, Azerbaycan'dan Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı ile de gaz tedarik edebiliyor. Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı ise İran'dan yıllık 10 milyar metreküpe kadar doğal gazı Türkiye piyasasına ulaştırıyor.

Bölgedeki tek gaz ticaret piyasası Türkiye'de

Türkiye'nin enerji piyasa işletmecisi Enerji Piyasaları İşletme AŞ (EPİAŞ) bünyesinde kurulan ve bölgedeki tek doğal gaz borsası olan Organize Toptan Doğal Gaz Piyasası'nda gaz fiyatı serbest şekilde oluşuyor. Faaliyete 1 Eylül 2018'de geçen piyasanın derinliği giderek artıyor.

Doğal gaz hub’ı, genel olarak, doğal gazın üretim ve üretim sonrası taşınması, borularla aktarılmayacaksa sıvılaştırılması, satılması gibi süreçleri sırasında devreye giren bir dağıtım merkezidir ve bir nevi borsa işlevi görmektedir.

Doğalgaz fiyatları, ya kaynak ülke ve alıcı ülke arasındaki ikili anlaşmalarla belirlenir ya da spot piyasa dediğimiz, fiyatın birçok değişkene bağlı olarak belirlendiği bir piyasa. Ülkeler, doğalgaz ihtiyaçlarını iki yöntemle de karşılarlar. İşlevini yerine getirebilen bir hub’da yeterli sayıda alıcı ile satıcı söz konusudur ve güvenilir bir ortamda doğalgaz alınıp satılır. Doğal gaz alıcıları ve satıcılarının uzun vadeli sürdürülebilir ve kârlı bir ticari faaliyet sürdürebilmesi için adil bir fiyat seviyesi bulmaları çok önemlidir ve hub’ların bu avantajı sağlaması beklenir. İyi işleyen bir hub’da üreticilerin ve tüketicilerin yanı sıra teknoloji ve servis şirketleri dâhil doğalgaz ile ilgili diğer yatırımcılar, Doğal gaz finans sektörünün tüm unsurları da bir araya gelir.

Doğal gaz ticaretinde hub’lar, boru hattı altyapılarının bağlı olduğu fiziksel bir hub olabilir. Böyle bir hub, fiyatın belirlendiği yer olmanın yanı sıra, gaz şebekelerinin birbirine bağlı bulunduğu büyük bir gaz depolama merkezidir. Doğalgaz burada fiziki olarak da alıcı ve satıcı arasında el değiştirir.

Bir de sanal hub’lar vardır. Burada doğalgazın fiziki olarak var olması gerekmez, ticaret sanal olarak gerçekleşir. Bireysel alıcılar ve satıcılar, önceden belirlenmiş bir varış noktası olmaksızın sisteme giriş ve çıkış için farklı miktarlar rezerve edebilir, böylece fiziksel bir merkeze göre ticaretin esnekliğini ve kolaylığını artırır.

Rusya’nın açıklamalarında ifade edilen doğal gaz hub’ından fiziki bir hub oluşturulması kastediliyorsa, alıcıların ve satıcıların çeşitlendirilmesi gerekli. Her ne kadar, AB içinde, Rusya’nın Türkiye’de hub kurma önerisine itiraz eden sesler çıksa da Macaristan, Avusturya, İtalya, Yunanistan ve Slovakya Rus doğalgazı almaya istekli. Bulgaristan, Sırbistan, Kosova ve Arnavutluk’ta da aynı heves var. Dolayısıyla alıcıların çeşitlendirilmesi açısından bir sorun gözükmüyor. Fakat sistemde tek satıcı olarak Rusya’nın yer aldığı bir senaryoda muhtemel sıkıntıların çıkması söz konusu. Zira böyle bir senaryoda Rusya, fiyat belirleyici konumunda son sözü söyleyen olarak sistemde yerini alacaktır.

Diğer bir alternatif satıcıların sayısının artması. Bilindiği üzere Marmara Ereğlisi’nde bir LNG yani doğalgaz sıvılaştırma tesisi mevcut. Böyle bir durumda, bir yanda Türkiye ve Yunanistan LNG sistemleri diğer yanda Azerbaycan boru hattı da oyuna dâhil olabilir. Ayrıca Cezayir, ABD ve belki de İran gazı sisteme dâhil olabilir. Arz tarafında meydana gelecek böyle bir çeşitlendirmeyle birlikte ilgili hub’ın oluşması mümkün.

Hangi para birimi ile alışveriş yapılacak?

İlgili hub’da gerçekleştirilecek ticaretin hangi para birimi veya birimleri ile yürütüleceğinin de üzerinde durulması gerek. Hub’daki ticaret Euro, Dolar veya TL para birimlerinden hangisiyle gerçekleştirilecek? Hub’da Euro kullanılması durumunda iç tüketici doğal gaz talepkârı iken bunu Euro cinsinden ödeyeceği için döviz kurunda volatilite yani oynaklık yaşandığı zamanlarda bu durum hane halkına nasıl yansıtılacak?

İlgili hub’da TL cinsinden bir fiyatlama yapılamayacağı aşikâr. Rusya’nın daha önce açıkça belirttiği üzere doğal gaz satın alacak ülkelerin Ruble ile işlem yapması gerekiyor. Bu husus dikkate alındığında ilgili hub’ın da bu şekilde yürütülmesi gerekliliği ortaya çıkabilir. Konuya dair açıklığa kavuşturulması gereken Rusya’nın bu konuda bir istisna sağlayıp sağlamayacağı. Normal şartlarda ikili sözleşmelerle bir ürünü Ruble ile satın almak ve hub üzerinden Ruble ile ticaret yapmak farklı konular. Her iki durumda da bambaşka dinamikler söz konusu.

Spot alımda Ruble ile ticaret yapılması sanıldığı kadar kolay bir işlem değil. Örneğin; Türkiye iç piyasada TL ile satarken Rusya, İtalya’ya Euro ile satış gerçekleştiriyor. Burada taraflar hangi kurdan fiyatı belirleyecekler; hangi Ruble fiyatının uygun olduğuna nasıl karar verilecek; bu gazı kim/kimler satın alacak? Ya da Ruslar Ruble ile satarken İranlılar ve Azeriler Ruble ile doğal gaz satmaya razı gelecek mi? Veya bu sisteme dahil olan başka bir LNG satıcısı Ruble ile satmaya yanaşacak mı ki bu aktörler Dolar ile satış yapmayı tercih ediyorlar ve etmeye devam edeceklerdir. Örneğin; Cezayir, ABD, Norveç gibi ilgili LNG satıcısı ülkeler Dolar ile satış yapmayı tercih edeceklerdir. Muhtemelen İran ve Azerbaycan da Euro veya Ruble yerine Dolar ile satış yapmayı tercih edeceklerdir. Böyle bir durumda acaba Ruslar, Dolar ile satış yapmayı kabul edecek mi? Türkiye hâlihazırda bu ülkelerden Dolar ile alım yapıyor, fakat doğal gazın yaklaşık %15’ini Ruble ile satın alacağını belirtti. Acaba bu durumda Türkiye nasıl bir yol izleyecek?

Rusya’nın muhtemel amacı, çok daha fazla Ruble ile hâlihazırda alım yapan ülkelere doğal gaz satışı gerçekleştirebileceği farklı bir rota açmak.

Doğal gaz'da Türkiye merkez ülke olacak...

Türkiye 90’lı yıllarda Orta Asya, Rusya ve Ortadoğu’dan gelen petrol ve doğal gazın Avrupa’ya ulaştırılmasında bir merkez ülke olmak için çalışıyordu. Doğalgazda merkez ülke olmak kamuoyuna yansıdığı halinde bir uzlaşmanın Türkiye’nin 25 yıllık rüyası.

Türkiye, uluslararası doğal gaz projeleriyle bölgedeki enerji arz güvenliğine katkı sağlarken, doğal gazın ticaretinin yapıldığı ve fiyatının belirlendiği bir merkez haline gelmek üzere çalışmalarını hızla sürdürüyor

Türkiye, uluslararası doğal gaz projeleriyle bölgedeki arz güvenliğine katkı sağlarken, doğal gazın ticaretinin yapıldığı ve fiyatının belirlendiği bir merkez haline gelmek üzere çalışmalarını hızla sürdürüyor Türkiye doğal gaz merkezi olma gerekliliğini sağlıyor çünkü farklı bölgelerden; İran’dan, Azerbaycan’dan, Rusya’dan gelen gazlar var. Dağıtım kapasitesi oldukça yüksek. Türkiye’de buluşan hacim önemli bir hacim. Burada kritik olan şey politik dengelerin sağlanması.

İlgili hub’ı çalışır hale getirecek olan Türkiye’nin hatta bunun yanında Türkiye’den sonraki en büyük tüketici ve alıcı İtalya’nın doğal gaz talebi. Öte yandan Türkiye, sisteme dahil olursa diğer ülkelerin de taleplerini takip etmek zorunda kalacak ve böylece Avrupa’nın sistemine dâhil olmuş olacak. Bu da doğal gaz ve ilintili fiyatları ilgili dışsal etkenlerle oluşturmak zorunda kalması anlamına gelecek. Bu senaryoda Türkiye’deki doğal gaz fiyatları da Avrupa’daki gelişmelere göre seyredecek.

İlgili hub’ın Türkiye’nin de ziyadesiyle yararına olabilmesi için öncelikle çok ciddi hazırlıkların yapılması gerek. Bu hazırlıklar arasında özetle Rusya’nın tam olarak stratejisinin ortaya konulması, hub’ın niteliğinin iyi belirlenmesi, kullanılacak finansal enstrümanların ön hazırlığının ülkemize ve projeye özgü şekilde planlanması, oluşumda yer alma potansiyeli olan ülkelerin stratejilerinin detaylı bir şekilde incelenmesi ve projenin Türkiye açısından artılarının ve eksilerinin somut olarak masaya yatırılması gibi konular sayılabilir. Tüm bunlara dair hesaplamaların ve planlamaların ayakları yere sağlam basacak şekilde irdelenerek gerçekleştirilmesi durumunda, Türkiye açısından faydalı bir sistemin kurulması ihtimali hiç de uzak değil.